సింధు, బ్రహ్మపుత్ర, గంగ నదులు హిమాలయాల్లో జన్మిస్తాయి. హిమాలయాల ఆవిర్భావం కంటే ముందు ఆ ప్రాంతంలో జన్మించిన నదులు సింధు, బ్రహ్మపుత్ర, సట్లెజ్, కోసి. ఇవి పూర్వవర్తిత రకానికి చెందినవి. హిమాలయాల ఆవిర్భావం తర్వాత జన్మించి ప్రవహించే నదులు గంగా, చంబల్, బెట్వా, కెన్. ఇవి అంతర్వర్తిత రకానికి చెందినవి. ద్వీపకల్ప నదులతో పోలిస్తే హిమాలయ నదులు తక్కువ వయస్సు కలిగి ఉంటాయి. ఈ నదులు లోతైన, ఇరుకైన వి ఆకారపు లోయల గుండా ప్రవహిస్తాయి. ఇవి నౌకాయానానికి అనుకూలంగా ఉంటాయి. హిమాలయ నదులు జీవ నదులు.
సింధు
కైలాస పర్వతాల్లోని మానస సరోవరం సింధు నదీ జన్మస్థానం. ఈ నది మొత్తం పొడవు 2880 కి.మీ. భారతదేశంలో దీని పొడవు 709 కి.మీ. ఇది లడఖ్, జస్కార్ పర్వతాల మధ్యలో ప్రవహిస్తుంది. సింధు నదీ మైదానంలో కలిసే ప్రాంతం సింధుతల్బల. సముద్రంలో కలిసే పాకిస్తాన్లోని కరాచీ. అరేబియా సముద్రంలో కలిసే నదుల్లో అతి పొడవైన, అతి పెద్దది. సింధు నదీ పర్వతీయ ఉపనదులు జస్కార్, ష్యోక్, గిల్గిత్, హుంజా. ఎడమ ఉపనదులు జీలం, చీనాబ్, రావి, బియాస్, సట్లెజ్.
ఎడమ ఉపనదులు
జీలం: జమ్ముకశ్మీర్లోని వేరీనాగ్ జీలం జన్మస్థలం. మైదానంలో జీలం వద్ద ప్రవేశిస్తుంది. ట్రిమ్ము అనే ప్రాంతం వద్ద చీనాబ్లో కలుస్తుంది. జీలం నది వులార్ సరస్సును ఏర్పరిచింది. ఇది ఇండియా, పాకిస్తాన్ సరిహద్దుగా ప్రవహిస్తుంది. భారత్లో తక్కువ దూరం ప్రవహించే సింధు ఉప నది జీలం. దీని ప్రాచీన పేరు వితస్థ.
చీనాబ్: హిమాచల్ప్రదేశ్ రాష్ట్రం బారాలాప్చాలా కనుమలో చీనాబ్ జన్మస్థలం. ఇది మైదానంలో కలిసే ప్రాంతం ఆక్నూర్. పంచ్నాడు వద్ద సట్లెజ్లో కలుస్తుంది. చీనాబ్ ప్రాచీన నామం చంద్రభాగ, అషిక్ని. దీనిని హిమాచల్ప్రదేశ్లో చంద్ర, భాగ అని పిలుస్తారు. కశ్మీర్లో చీనాబ్ అని పిలుస్తారు. సింధు నది ఉపనదుల్లో అత్యధిక నీటిని తీసుకువచ్చే నది చీనాబ్. కిస్త్వార్ అనే గార్జ్ను ఏర్పరిచింది.
రావి: హిమాచల్ప్రదేశ్ రాష్ట్రంలోని రోహ్తంగ్ కనుమ రావి జన్మస్థలం. ఇది మైదానంలో కలిసే ప్రాంతం మాధవ్పూర్. రంగాపూర్ వద్ద చీనాబ్లో కలుస్తుంది. రావి నది ప్రాచీన పేర్లు పరూష్ని, ఐరావతి.
బియాస్: రోహ్తంగ్ కనుమ వద్ద గల బియాస్కుండ్ బియాస్ నది జన్మస్థలం. ఈ నది మైదానంలో కలిసే ప్రాంతం పాంగ్. హరికే వద్ద సట్లెజ్లో కలుస్తుంది. పూర్తిగా భారత్లో మాత్రమే ప్రవహించడమే ఈ నది ప్రత్యేకత. బియాస్ ప్రాచీన పేర్లు విపస, అర్గికియ.
సట్లెజ్: రాకాసి సరస్సు సట్లెజ్ నది జన్మస్థలం. ఇది మైదానంలో కలిసే ప్రాంతం రూపానగర్. భారత్లో జన్మించని సింధు నది ఉపనదుల్లో ప్రధానమైంది. మిదాన్కోట్ వద్ద మిగిలిన ఉపనదులను కలుపుకొని సింధులో కలుస్తుంది. సట్లెజ్ ప్రాచీన పేరు శతుద్రి.
గంగా నదీ వ్యవస్థ
అలకనంద, భాగీరథి అనే నదుల కలయిక వల్ల గంగా నది ఏర్పడింది. ఈ నదులు కలిసే ప్రదేశం దేవప్రయాగ. గంగా నది మైదానంలో ప్రవేశించే ప్రాంతం హరిద్వార్. రాజమహాల్ కొండల వద్ద గంగా నది దక్షిణంగా హుగ్లీ భాగీరథిగా పిలువబడి, ఆగ్నేయంగా పద్మామేఘన అని పిలువబడుతుంది. ఇది బ్రహ్మపుత్ర నదిని కలిసే ప్రదేశం గోవాలుండూ. భారత్లో గంగా నది పొడవు 2510 కి.మీ. కానీ దీని మొత్తం పొడవు 2525 కి.మీ. గంగా నది ఉత్తర్ప్రదేశ్, మధ్యప్రదేశ్, బిహార్, పశ్చిమబెంగాల్ రాష్ట్రాల్లో ప్రవహిస్తుంది.
హిమాలయాల్లో జన్మించి, దక్షిణ దిశగా ప్రవహిస్తూ కలిసే ఉపనదులు : గండక్, గాగ్రా, కాళీ, కోసి ఉత్తర దిశగా ప్రయణిస్తూ కలిసే ఉపనదులు: యమున, చంబల్, బెట్వా, కెన్, సోన్, దామోదర్, ట్రాన్స్, సింధ్.
యమున: యమునోత్రి అనే హిమనీనదం వద్ద బండార్పుంచ్ శిఖరం యమున జన్మస్థలం. ఈ నది మైదానంలోకి ప్రవేశించే ప్రాంతం తజేవాలా. ఇది అలహాబాద్ వద్ద గంగా నదిలో కలుస్తుంది. ఉత్తరానికి ప్రవహిస్తూ యమునా నదిలో కలిసే నదులు చంబల్, బెట్వా, కెన్.
గండక్: నేపాల్లోని ఎవరెస్టు, ధవళగిరి శిఖరాల మధ్య జన్మించిన గండక్ నది బిహార్లో గంగా నదిలో కలుస్తుంది. దీనిని నేపాల్లో సాలగ్రామి, బిహార్లో నారాయణి నది అని పిలుస్తారు.
కోసి: నేపాల్, టిబెట్, సిక్కిం ప్రాంతాల సరిహద్దుల్లో కోసి ప్రాంతం జన్మిస్తుంది. కోసిని బిహార్ దు:ఖదాయని అని అంటారు. ఈ నదిని ప్రారంభంలో సప్తకోసి అని పిలిచేవారు. వాటిలో ముఖ్యమైనవి అరుణ్కోసి, తుమార్కోసి, సన్కోసి. ఈ మూడు ఉపనదులు బిహార్లో గంగానదితో కలుస్తాయి. కోసిని సంస్కృతంలో కౌసికి అంటారు.
గాగ్రా: టిబెట్లోని గుర్లమందాత్ శిఖరం వద్ద జన్మించే గాగ్రా దక్షిణ దిశగా ప్రవహిస్తూ బిహార్లో గంగా నదిలో కలిసిపోతుంది. గాగ్రాను నేపాల్లో కర్నాలి అంటారు.
చంబల్: మధ్యప్రదేశ్లోని జనపావో కొండల్లో గల మౌ అనే ప్రదేశంలో చంబల్ నది జన్మిస్తుంది. మధ్యప్రదేశ్, రాజస్తాన్, ఉత్తరప్రదేశ్ రాష్ట్రాల గుండా ప్రవహిస్తూ ఉత్తరప్రదేశ్లోని ఎటావా జిల్లాలో యమునా నదితో కలిసిపోతుంది.
బెట్వా: మధ్యప్రదేశ్లోని గ్వాలియర్ సమీపంలో గల కైమూర్ కొండల్లో బెట్వా జన్మిస్తుంది. మధ్యప్రదేశ్, ఉత్తరప్రదేశ్ గుండా ప్రవహిస్తూ యమునా నదిలో కలుస్తుంది. దీనిని నేత్రావతి అని కూడా పిలుస్తారు.
బ్రహ్మపుత్ర
టిబెట్లోని షమ్యమ్డంగ్ బ్రహ్మపుత్ర నదీ జన్మస్థలం. దీని పొడవు 2900 కి.మీ. భారత్లో పొడవు 880 కి.మీ. అసోంలోని సాదియా మైదానంలో కలిసే ప్రాంతం. బంగ్లాదేశ్ గోవాలుండూ వద్ద పద్మావతితో బ్రహ్మపుత్ర నది కలుస్తుంది. బ్రహ్మపుత్ర నది అరుణాచల్ప్రదేశ్లో నామ్చాబార్వా శిఖరం వద్ద యూ టర్న్ తీసుకొని జిదోలో అనే ప్రదేశం వద్ద ప్రవేశిస్తుంది. ఇక్కడ దీనిలో కలిసే ఉపనదులు దిబాంగ్, లోహిత్. ఈ నది అసోంలోకి సాదియా అనే ప్రాంతం వద్ద ప్రవేశిస్తుంది. అసోంలో ఈ నదిని సైడాంగ్, బ్రహ్మపుత్ర, రెడ్రివర్ అని పిలుస్తారు. బ్రహ్మపుత్ర నది అసోం దు:ఖదాయని అని అంటారు. బంగ్లాదేశ్లో జమున నదిగా పిలుస్తారు. పద్మానదిని కలుపుకున్న తర్వాత మేఘన అని పిలుస్తారు. బ్రహ్మపుత్ర నది ఏర్పరిచిన దీవి పేరు మాజులీ. ఇది భారత్లో గల పెద్దదైన నదీ ఆధార దీవి. బ్రహ్మపుత్ర నది ఏర్పరిచే డెల్టా సుందర్బన్స్.
ఉపనదులు: ఉత్తరం: తీస్తా, మానస, గంగాధర్, సుభన్సిరి, ధన్సిరి.
దక్షిణాన: దిబ్రు, డిక్కు, దిహాంగ్.
సోన్: మధ్యప్రదేశ్ లోని అమర్కంటక్ పీఠభూమిలో జన్మించే సోన్ నది నర్మదకు వ్యతిరేకంగా మధ్యప్రదేవ్, జార్ఖండ్, బిహార్ రాష్ట్రాల గుండా ప్రవహిస్తూ పాట్నా వద్ద గంగా నదిలో కలుస్తుంది. దీని ప్రధానమైన ఉపనది రిహాండ్.
దామోదర్: జార్ఖండ్లోని చోటానాగపూర్లోని టోరి అనే ప్రాంతంలో జన్మించే దామోదర్ పశ్చిమబెంగాల్లోని హుగ్లీనదిలో కలుస్తుంది. దీనిని బెంగాల్ దు:ఖదాయని అని అంటారు. ఉపనదులు బరాకర్, కోనార్.
