సర్ ప్రఫుల్ల చంద్రరాయ్ 1861 ఆగస్టు 2న జన్మించాడు. తండ్రి హరిస్ చంద్ర రాయ్ పెద్ద భూస్వామి. 1870లో వాళ్ల కుటుంబం మొత్తం కలకత్తాకు వెళ్లిపోవడంతో ప్రఫుల్లా రాయ్ అక్కడి హేర్ స్కూల్లో చేరాడు. అప్పుడే అతిసార వ్యాధి సోకడంతో కొన్నేండ్లు ఇంట్లోనే చదువుకున్నాడు. కోలుకున్న తర్వాత ఆల్బర్ట్ స్కూల్లో చేరాడు. 1879లో ఎంట్రన్స్ ఎగ్జామ్ పాసయ్యి పండిత ఈశ్వర చంద్ర విద్యాసాగర్ స్థాపించిన ‘మెట్రో పాలిటన్ ఇన్స్టిట్యూట్’లో చేరాడు. అదే టైంలో తండ్రి చేసిన అప్పుల వల్ల కుటుంబ ఎస్టేట్స్ హారతి కర్పూరంలా కరిగిపోయాయి. అయినా ప్రఫుల్లా భయపడలేదు. 1882లో గిల్ క్రిస్ట్ స్కాలర్షిప్ పరీక్షలో ఉత్తీర్ణుడు కావడంతో పై చదువులకు యూరప్ వెళ్లడానికి అవకాశం దొరికింది.
1882 అక్టోబర్లో ఆయన ఎడిన్ బర్గ్ యూనివర్సిటీలో చేరాడు. రాయ్ తీసుకున్న సబ్జెక్టులు కెమిస్ట్రీ, ఫిజిక్స్, బోటనీ, జువాలజీ. కానీ.. ఆయన మాత్రం కెమిస్ట్రీ మీదే అభిరుచి పెంచుకున్నాడు. కష్టపడి చదివి ఇన్ ఆర్గానిక్ కెమెస్ట్రీలో థీసిస్ రాసి, 1888లో డిగ్రీ పొందాడు. తర్వాత ఆయనకు గిల్క్రిస్ట్ ఫౌండేషన్ నుంచి ప్రత్యేక స్కాలర్షిప్, హోప్ ప్రైజ్ స్కాలర్షిప్ ఇచ్చి.. ఎడింబర్గ్ యూనివర్సిటీ కెమికల్ సొసైటీకి వైస్- ప్రెసిడెంట్గా ఎన్నుకొని గౌరవించారు.
1888లో ఇండియాకు తిరిగి వచ్చి కలకత్తా ప్రెసిడెన్సీ కాలేజీలో అసిస్టెంట్ ప్రొఫెసర్గా చేరాడు. యువ విద్యార్థుల్లో రీసెర్చ్ పట్ల ఆసక్తి పెంపొందించేందుకు చాలా కృషి చేశాడు. 1896లో ‘మెర్క్యురస్ నైట్రైట్’ ఆవిష్కరణతో ఎంతో ఖ్యాతిని పొందాడు. 1916లో రిటైర్ అయ్యాడు. తర్వాత యూనివర్సిటీ కాలేజీ ఆఫ్ సైన్స్కు చెందిన కెమికల్ లాబొరేటరీస్ డైరెక్టర్గా చేరాడు. ఆయన 15 సంవత్సరాల జీతం పూర్తిగా లాబొరేటరీ పరికరాలు, రీసెర్చ్ ఫెలోషిప్స్ కోసమే ఖర్చు చేశాడు. 1936లో ‘ఎమెరిటస్ ప్రొఫెసర్ ఆఫ్ కెమిస్ట్రీ’గా కలకత్తా యూనివర్సిటీలో చేరాడు.
రాయ్ ఎన్నో పరిశ్రమలు నెలకొల్పడానికి కారకుడయ్యాడు. తన ఇంట్లోనే ఫార్మాస్యూటికల్స్ తయారీ ప్లాంట్ ఏర్పాటుచేశాడు. కొన్ని రోజుల్లో ఆయన బెడ్ రూం తప్ప మిగతా ఇల్లంతా ఒక ఫ్యాక్టరీలా మారిపోయింది. ఆయన తయారుచేసిన ప్రొడక్ట్స్ నాణ్యమైనవిగా గుర్తింపు పొందాయి. వ్యాపారం వేగంగా విస్తరించింది. 1902లో ‘ది బెంగాల్ కెమికల్ అండ్ ఫార్మాస్యూటికల్ వర్క్స్’ పేరుతో 2 లక్షల రూపాయలతో ఒక లిమిటెడ్ కంపెనీ పెట్టాడు. తన వాటా లాభాలతో రాయ్ ఒక ట్రస్ట్ ఏర్పాటుచేశాడు. సొంత జిల్లా ఖుల్నాలో ఎన్నో సేవా కార్యక్రమాలు చేశాడు. ఇప్పుడు బెంగాల్ కెమికల్ అండ్ ఫార్మాస్యూటికల్ వర్క్స్ ప్రపంచవ్యాప్తంగా పేరొందింది.
పది సంవత్సరాల పరిశోధన, కఠిన పరిశ్రమ ఫలితంగా ‘హిస్టరీ ఆఫ్ హిందూ కెమిస్ట్రీ’ రెండు వాల్యూమ్స్ ప్రచురించాడు. అవి ఆయనకు ఎంతో పేరు తెచ్చిపెట్టాయి. బెంగాల్ విద్య, రాజకీయ రంగాల్లో కూడా తనదైన ముద్రవేశాడు. 1911లో ఆయనకు ‘కంపానియన్ ఆఫ్ ది ఆర్డర్ ఆఫ్ ఇండియన్ ఎంపైర్’ అనే బిరుదు ఇచ్చారు. ఆ తర్వాత ‘నైట్ హుడ్’ ప్రదానం చేశారు. 1934 లో ఆయనను ‘ఆనరరీ ఫెలో ఆఫ్ ది కెమికల్ సొసైటీ ఆఫ్ లండన్’గా ఎన్నుకున్నారు. అంతేకాదు రాయ్ ‘ఫాదర్ ఆఫ్ ఇండియన్ కెమిస్ట్రీ’గా కూడా గుర్తింపు దక్కించుకున్నాడు.
- మేకల మదన్మోహన్ రావు కవి, రచయిత
