తెలంగాణలో స్థానిక సంస్థల కమిటీలు

మౌలిక రాజ్యాంగంలో స్థానిక సంస్థలకు రాజ్యాంగ రక్షణ కల్పించలేదు.  సమాజ అభవృద్ధి పథకం, జాతీయ విస్తరణ సేవల కార్యక్రమాల విఫలం తర్వాత స్థానిక సంస్థల ఏర్పాటుపై పలు కమిటీలను ఏర్పాటు చేశారు.  చివరికి గాడ్గిల్​ కమిటీ సూచనల మేరకు 73, 74 రాజ్యాంగ సవరణల ద్వారా స్థానిక సంస్థలకు రాజ్యాంగ రక్షణ కల్పించారు. 

బల్వంతరాయ్​ మెహతా కమిటీ(1957): సమాజ అభివృద్ధి పథకం, జాతీయ విస్తరణ సేవల కార్యక్రమాల ద్వారా ఆశించిన లక్ష్యాలను సాధిస్తున్నామా? లేదా? ఈ లక్ష్య సాధనకు ఏమైనా మార్పులు అవసరమా అనే అంశాలను పరిశీలించడానికి జాతీయ అభివృద్ధి మండలి ఈ కమిటీని 1957, జనవరి 16న నియమించింది. ఈ కమిటీ ప్రజాస్వామ్య వికేంద్రీకరణ ప్రజల భాగస్వామ్యం అనే అంశాలతో మూడంచెల పంచాయతీరాజ్​ వ్యవస్థను సిఫారసు చేస్తూ నివేదికను 1957, జనవరి 24న సమర్పించింది. 1958, జనవరిలో బల్వంత్​రాయ్​ మెహతా కమిటీ సిఫారసులను జాతీయ అభివృద్ధి మండలి ఆమోదించింది. బల్వంత్​రాయ్​ మెహతా కమిటీని మొదటి ప్రజాస్వామ్య వికేంద్రీకరణ కమిటీ అని అభివర్ణిస్తారు.  

కమిటీ సిఫారసులు

• సీడీపీ, ఎన్​ఈఎస్​ఎస్​ రెండు పథకాలను రద్దు చేసి మూడు అంచెల పంచాయతీరాజ్​ వ్యవస్థను ఏర్పాటు చేయాలి. 

• గ్రామస్థాయిలో ఎన్నికలు ప్రత్యక్షంగా, బ్లాక్​, జిల్లా స్థాయిల్లో ఎన్నికలు పరోక్షంగా జరపాలి.
• ఐదేండ్లకు ఒకసారి స్థానిక సంస్థలకు ఎన్నికలు నిర్వహించాలి. 
• రాజకీయ పార్టీల ప్రమేయం లేకుండా స్వతంత్ర ప్రాతిపదికన ఎన్నికలు జరగాలి. 
• రాజ్యాంగబద్ధంగా విధులను, నిధులను స్థానిక సంస్థలకు బదిలీ చేయాలి. 
• పంచాయతీ సమితికి కార్యనిర్వాహక అధికారాలు, జిల్లా పరిషత్​కు పర్యవేక్షక అధికారాలు ఇవ్వాలి. 
• జిల్లా పరిషత్​కు చైర్మన్​గా కలెక్టర్​ వ్యవహరించాలి. 

అమలు తీరు: దేశంలో మూడంచెల పంచాయతీరాజ్ వ్యవస్థను ప్రవేశపెట్టిన మొదటి రాష్ట్రమైన రాజస్థాన్​(నాగౌర్​ జిల్లా)లో జవహర్​లాల్​ నెహ్రూ 1959, అక్టోబర్ 2న గాంధీ జయంతి సందర్భంగా ప్రారంభించారు. మూడంచెల పంచాయతీరాజ్​ వ్యవస్థను ప్రవేశపెట్టిన రెండో రాష్ట్రం ఆంధ్రప్రదేశ్. అప్పటి ఆంధ్రప్రదేశ్​ ముఖ్యమంత్రి నీలం సంజీవరెడ్డి 1959, నవంబర్​ 1న మహబూబ్​నగర్ జిల్లా షాద్​నగర్​లో ప్రారంభించారు. ఉమ్మడి ఏపీలో ఈ వ్యవస్థను ప్రవేశపెట్టిన రెండో జిల్లా శ్రీకాకుళం. 
అశోక్​ మెహతా కమిటీ (1977): ఈ కమిటీని ప్రజాస్వామ్య వికేంద్రీకరణలో భాగంగా జనతా ప్రభుత్వం 1977, డిసెంబర్​ 12న ఏర్పాటు చేసింది. దీనికి అధ్యక్షుడు అశోక్​ మెహతా. సభ్యులు నంబూద్రిపాద్​, ఎం.జి.రాంచంద్రన్​. ఈ కమిటీని రెండో ప్రజాస్వామ్య వికేంద్రీకరణ కమిటీగా పేర్కొంటారు. ఈ కమిటీ కేంద్రీకృత వృత్తాల విధానం (పరస్పర సంప్రదింపులు, అన్యోన్యత) అనే విధానాన్ని అనుసరించింది. అశోక్​ మెహతా కమిటీ తన నివేదికను 132 సిఫారసులతో 1978, ఆగస్టు 21న సమర్పించింది. 

ముఖ్యమైన సిఫారసులు

• బల్వంత్​రాయ్​ మెహతా కమిటీ సూచించిన మూడంచెల విధానాన్ని రద్దు చేసి రెండంచెల విధానం ప్రవేశపెట్టాలి అని సూచించింది. 

• పంచాయతీ ఎన్నికల్లో రాజకీయ పార్టీలు ప్రత్యక్షంగా పాల్గొనాలి. 
• ఎన్నికల నిర్వహణ ఒక స్వతంత్ర ప్రతిపత్తి కలిగిన ప్రధాన ఎన్నికల కమిషనర్​ ఆధ్వర్యంలో ఉండాలి. 
• జనాభా ప్రతిపాదికన ఎస్సీ, ఎస్టీలకు పంచాయతీల్లో రిజర్వేషన్​ కల్పించాలి. 
• మండల పంచాయతీలు ప్రాంతీయ గ్రామీణ బ్యాంకుల ఏర్పాటుకు కావాల్సిన మౌలిక సదుపాయాలను సమకూర్చాలి. 
• శాసన సభ్యులతో కూడిన కమిటీ పంచాయతీ నిధులు, ఖర్చులపై సోషల్​ ఆడిట్​ నిర్వహించాలి. 
• గ్రామ పంచాయతీలను రద్దు చేసి వాటి స్థానంలో గ్రామ కమిటీలను ఏర్పాటు చేయాలి.
• పంచాయతీరాజ్​ సంస్థలోని అన్ని పదవులకు నాలుగేండ్ల కాలవ్యవధి నిర్ణయించాలి. 
• పంచాయతీలకు రాజ్యాంగ ప్రతిపత్తి కల్పించాలి.

అమలు తీరు: మొరార్జీ దేశాయ్​ ప్రభుత్వం పతనం కావడంతో అశోక్​ మెహతా కమిటీ సూచనలు అమలులోకి రాలేదు. కాని కొన్ని మార్పులతో కొన్ని సూచనలు అమలు చేశారు. 
ఎంఎల్​ దంత్​వాలా కమిటీ (1978): బ్లాక్​ స్థాయిలో ప్రణాళికీకరణపై అధ్యయనం చేయడంపై దంత్​వాలా కమిటీని ఏర్పాటు చేశారు. 

సిఫారసులు

•  గ్రామ స్థాయిలో సర్పంచ్​ ఎన్నికను ప్రత్యక్ష పద్ధతిలో నిర్వహించాలి. 

• మాధ్యమిక స్థాయిలో బ్లాక్​ వ్యవస్థను ప్రాధాన్యత ఇవ్వాలి.
• ప్రణాళికా రచనలో బ్లాక్​ను యూనిట్​గా తీసుకోవాలి. 
• జిల్లా స్థాయిలో ప్రణాళిక వికేంద్రీకరణ జరగాలి. ఇందులో కలెక్టర్​ ముఖ్యపాత్ర పోషించాలి. 
• సీహెచ్​ హనుమంతరావు కమిటీ (1994): జిల్లా ప్రణాళికలపై అధ్యయనం కోసం ఈ కమిటీని ఏర్పాటు చేశారు. 

సిఫారసులు

• జిల్లా ప్రణాళికా బోర్డును ఏర్పాటు చేయాలి.

• జిల్లా ప్రణాళికా సంఘాన్ని కలెక్టర్​ లేదా ఒక మంత్రి అధ్యక్షతన ఏర్పాటు చేయాలి.
• జిల్లా స్థాయిలో అన్ని అభివృద్ధి కార్యక్రమాలకు సమన్వయకర్తగా జిల్లా కలెక్టర్​ వ్యవహరించాలి. 
• ఎల్​ఎం సింఘ్వీ కమిటీ: ప్రజాస్వామ్యం, అభివృద్ధి సాధనకు పంచాయతీరాజ్​ సంస్థల పునర్నిర్మాణం అనే అంశంపై ఈ కమిటీని నియమించారు. 

సిఫారసులు

• పంచాయతీలకు రాజ్యాంగ హోదా కల్పించాలి. వాటిని పరిరక్షించాలి. 

• పంచాయతీలకు రాజ్యాంగంలో ఒక ప్రత్యేక అధ్యాయాన్ని ఏర్పాటు చేయాలి.
• కొన్ని గ్రామాల సమూహాన్ని కలిపి ఒక న్యాయ పంచాయతీని ఏర్పాటు చేయాలి. జ్యుడీషియల్​ ట్రిబ్యునల్​ను తప్పనిసరిగా ఏర్పాటు చేయాలి. అది పంచాయతీరాజ్​ వ్యవస్థ ఎన్నిక వివాదాలను, పనితీరును విచారిస్తుంది. 
• గ్రామసభ ప్రత్యక్ష ప్రజాస్వామ్య వేదికగా ఉండాలి. 
• గ్రామ పంచాయతీలకు అధిక మొత్తంలో ఆర్థిక వనరులను అందుబాటులో ఉంచాలి.

 
అమలు తీరు: ఎల్​ఎం సంఘ్వీ కమిటీ సూచనల ఆధారంగా రాజీవ్​గాంధీ ప్రభుత్వం 64వ రాజ్యాంగ సవరణ బిల్లు ద్వారా స్థానిక సంస్థలకు, 65వ రాజ్యాంగ సవరణ బిల్లు ద్వారా నగరపాలక సంస్థలకు రాజ్యాంగ హోదా కల్పించాలనే ప్రయత్నం చేశారు. గాడ్గిల్​ కమిటీ(1988): పంచాయతీరాజ్​ సంస్థలు ఎలా అయితే బాగా పనిచేస్తాయి అనే అంశం ఆధారంగా వి.ఎన్​.గాడ్గిల్​ అధ్యక్షతన కమిటీ ఏర్పడింది. 

సిఫారసులు

• పంచాయతీరాజ్​ సంస్థలకు రాజ్యాంగ హోదా కల్పించాలి. 

• మూడంచెల వ్యవస్థ ఉండాలి. 
• అన్ని రకాల స్థాయిల పదవీకాలం ఐదేండ్లు, ఎన్నికలు ప్రత్యక్షంగా జరగాలి. 
• ఎస్సీ, ఎస్టీ, మహిళలకు రిజర్వేషన్​ ఉండాలి. 
• రాష్ట్ర ఆర్థిక సంఘం, రాష్ట్ర ఎన్నికల సంఘం ఏర్పాటు చేయాలి. 
• అమలు తీరు: గాడ్గిల్​ కమిటీ సిఫారసుల ఆధారంగానే పంచాయతీరాజ్​ సంస్థలకు రాజ్యాంగ ప్రతిపత్తి బిల్​ రూపొందించారు.

జి.వి.కె.రావు కమిటీ (1985): ప్రణాళికా సంఘం గ్రామీణాభివృద్ధి, పేదరిక నిర్మూలన, పరిపాలన ఏర్పాట్లు అనే అంశాన్ని పరిశీలించడానికి 1985లో జి.వి.కె.రావు అధ్యక్షతన కమిటీని ఏర్పాటు చేసింది. ఈ కమిటీ పంచాయతీరాజ్ వ్యవస్థను ఉద్యోగస్వామ్యం బలహీన పరిచిందని వ్యాఖ్యానించింది. అంతేకాకుండా పంచాయతీరాజ్​ వ్యవస్థ ప్రజాస్వామ్యం వేళ్లూనుకునే  వ్యవస్థ గాక వేర్లు లేని వ్యవస్థగా మారింది. 

సిఫారసులు:

• ప్రజాస్వామ్య వికేంద్రీకరణలో జిల్లా పరిషత్​ ఉన్నత స్థానంలో ఉండాలి. 

• స్థానిక సంస్థలకు నియమిత కాలంలో ఎన్నికలు జరగాలి. 
• జిల్లా పరిషత్​ ప్రధాన కార్యనిర్వహణాధికారిగా వ్యవహరించడానికి డిస్ట్రిక్​ కమిషనర్ అనే పదవిని ఏర్పాటు చేయాలి. 
• బ్లాక్​ డెవలప్​మెంట్​ ఆఫీసర్​ అనే పదవిని రద్దు చేయాలి.పి.కె.తుంగన్​ సబ్​ కమిటీ(1988): రాజీవ్​గాంధీ ప్రభుత్వం జిల్లా ప్రణాళికకు సంబంధించి రాజకీయ, పరిపాలనాపరమైన నిర్మాణాన్ని పరీక్షించడానికి పి.కె.తుంగన్​ అధ్యక్షతన ఏర్పాటు చేసింది. 

సిఫారసులు:

• స్థానిక సంస్థలకు రాజ్యాంగ బద్ధత కల్పించాలి.
• మూడంచెల పంచాయతీరాజ్ వ్యవస్థ ఉండాలి. 
• జిల్లా స్థాయిలో జిల్లా పరిషత్​ ప్రణాళికను అభివృద్ధి ఏజెన్సీగా పరిగణించాలి. 
• పంచాయతీరాజ్​ సంస్థలు ఐదేండ్ల నిర్ణీత పదవీకాలాన్ని కలిగి ఉండాలి. ఒకవేళ పెంచాల్సి వస్తే ఆ పెంపు ఆరు నెలలు దాటకూడదు. 
• జనాభా ఆధారంగా రిజర్వేషన్​ కల్పించాలి. 
• రాష్ట్ర ఆర్థిక సంఘాన్ని ఏర్పాటు చేయాలి.
•  జిల్లా పరిషత్​కు కలెక్టర్​ చీఫ్​ ఎగ్జిక్యూటివ్​  ఆఫీసర్​గా ఉండాలి.