ఆమె పెద్దగా చదువుకోలేదు. ఎంతోమంది ఆడపిల్లల్లాగే పద్దెనిమిది ఏండ్లు నిండగానే తల్లిదండ్రులు పెండ్లి చేశారు. భర్త రోజూ కూలీ పనికి వెళ్తేనే ఇల్లు గడిచే పరిస్థితి వాళ్లది. ఆ పరిస్థితి నుంచి ఎలాగైనా బయటపడాలనే బలమైన సంకల్పంతో కొత్త సాగు పద్ధతులు నేర్చుకుంది రష్మీ. వాటిని ఆమె పాటించడంతోపాటు ఎంతోమంది రైతులకు నేర్పించింది. అలా ఆమె ఎదగడంతో పాటు మరో రెండు వేల మంది రైతులకు మాస్టర్ ట్రైనర్‌‌గా మారింది.
రష్మీ దుర్వే మధ్యప్రదేశ్‌‌లోని దిండోరి జిల్లాలోని సెంగూడ అనే చిన్న గ్రామంలో పుట్టి పెరిగింది. పెద్దగా చదువుకోలేదు. భూమిని నమ్ముకుని పనిచేయడం మాత్రమే తెలుసు ఆమెకు. పెళ్లికి ముందు ఎప్పుడూ భవిష్యత్తు గురించి ఆలోచించలేదు. 18 ఏండ్ల వయసులో ఆమె పెండ్లి జరిగింది. వంట చేయడం, ఇంటిని చూసుకోవడంతోనే రోజులు గడిచిపోయాయి. ఇద్దరు పిల్లలు పుట్టాక ఖర్చులు పెరిగి కుటుంబంలో ఆర్థిక కష్టాలు మొదలయ్యాయి. ‘‘మాకు నాలుగున్నర ఎకరాల భూమి ఉంది. కానీ.. దానిపై పెద్దగా ఆదాయం వచ్చేది కాదు. దాంతో నా భర్త చిన్న చిన్న పనులు చేసేవాడు. పండుగకు బట్టలు కొనడానికి కూడా డబ్బు ఉండేది కాదు. అప్పు చేసి కొనేవాళ్లం. జీవితం మొత్తం ఇలాగే ఉంటుందేమో అని భయపడేదాన్ని” అని చెప్పింది రష్మీ.
టర్నింగ్‌ పాయింట్‌
రష్మీ 2015లో జాతీయ గ్రామీణ జీవనోపాధి మిషన్ (ఎన్‌‌ఆర్‌‌‌‌ఎల్‌‌ఎం) ద్వారా జాగృతి స్వయం సహాయక బృందం (ఎస్‌‌హెచ్‌‌జీ)లో చేరింది. మీటింగ్స్‌‌కు వెళ్లి పొదుపు చేయడం, మెరుగైన వ్యవసాయ పద్ధతుల గురించి తెలుసుకుంది. ‘‘వాళ్లు పొదుపు గురించి మాట్లాడినప్పుడు మా లాంటి మహిళలం ఏం చేయగలం అనుకున్నా. కానీ.. ప్రతి వారం పది రూపాయలు ఆదా చేస్తూ.. పొదుపు చేయడం మొదలుపెట్టా’’ అని చెప్పుకొచ్చింది రష్మీ. కానీ.. వాళ్ల కుటుంబీకులు మొదట్లో ‘‘మన దగ్గర తిండి తినడానికే డబ్బు లేదు. అలాంటిది ప్రతి వారం పది రూపాయలు ఆదా చేయడం అవసరమా?” అని ప్రశ్నించారు. కానీ.. రష్మీ తన భర్తకు “నేను నా కోసం పొదుపు చేయడంలేదు. మన పిల్లల కోసం చేస్తున్నా. భవిష్యత్తు అవసరాలకు ఈ డబ్బు సాయపడుతుంది’’ అని అర్థమయ్యేలా చెప్పి ఒప్పించింది. కానీ.. ఆ తర్వాత ఎన్నో సవాళ్లు ఎదురయ్యాయి. పొదుపు చేసేది చిన్న మొత్తమే అయినా అది కూడా అసాధ్యం అనిపించిన రోజులు ఎన్నో ఉన్నాయి. కొన్నిసార్లు ‘పిల్లలకు కడుపునిండా తిండి పెట్టాలా? లేక పది రూపాయలు ఆదా చేయాలా?’ అని నిర్ణయించుకోవాల్సి వచ్చేది.
కొత్త అధ్యాయం
రష్మీ 2018లో ప్రదాన్‌ (ప్రొఫెషనల్ అసిస్టెన్స్ ఫర్ డెవలప్‌‌మెంట్ యాక్షన్)లో చేరి అధునాతన వ్యవసాయ పద్ధతులపై అవగాహన పెంచుకుంది. వాటిని తాను పాటించడంతో సెంగూడలోని రైతులకు వాటి వల్ల కలిగే ప్రయోజనాల గురించి చెప్పి మోటివేట్‌ చేసింది. దాంతో ఆమెతో దాదాపు నూట యాభై మంది రైతులు చేరారు. మిగతావాళ్లు ఆమె మాటలు పెద్దగా పట్టించుకోలేదు. అయినా రష్మీ పట్టుదలతో ఒక్కో కుటుంబాన్ని కలుస్తూ, వివరిస్తూ ఉండేది. అలా కొన్నాళ్లకు ఆమె మరికొంతమందికి ట్రైనింగ్‌ ఇచ్చింది. వాళ్ల వల్ల చుట్టుపక్కల గ్రామాల నుంచి కూడా దాదాపు 2,000 మంది రైతులు ఆమెతో చేరారు.
ఏం చేస్తోంది?
ఖరీఫ్ సీజన్‌‌లో రష్మీ రైతులను ఆకుకూరలు, కూరగాయలు పండించి గ్రామంలోనే అమ్మాలని చెప్తుంటుంది. దీనివల్ల రైతులు తమ ఉత్పత్తులను బయటికి తీసుకెళ్లి అమ్మడానికి అయ్యే ఖర్చు తగ్గుతుంది. అలా ప్రతి ఊరిలో సొంత మార్కెట్‌‌ను నిర్మించుకునేలా చేసింది. ఈ ఒక్క మార్పు వల్ల రైతులకు ప్రతి సీజన్‌‌లో రూ. 12,000 నుంచి రూ. 15,000 వరకు అదనపు ఆదాయం వస్తోంది. 2021లో ఆమె భారతికి ట్రైనింగ్‌ ఇచ్చింది. ఆమె కేవలం 0.07 ఎకరాల భూమిలో రెండు కూరగాయల పంటలను పండించి రూ. 35,000 సంపాదించుకుంది. ‘‘మా పొలంలో కూరగాయలు నాటమని రష్మీ చెప్పినప్పుడు నేను వినిపించుకోలేదు. కానీ.. ఇప్పుడు చాలా తక్కువ టైంలో ఊహించిన దానికంటే ఎక్కువ లాభం వచ్చింది. అది నాలో కొత్త ఆశలను నింపింది” అని చెప్పింది భారతి.
మరో రైతు మమతా పోద్వాల్ “రష్మీ మాకు చిన్న చిన్న మార్పులతో పెద్ద ఫలితాలను ఎలా తీసుకురావాలో నేర్పింది. మనకు సాయం చేయడానికి బయటి వ్యక్తుల సాయం కోసం ఎదురు చూడాల్సిన అవసరం లేదని నిరూపించింది. నేను గతంలో సంపాదించిన దానికంటే ఇప్పుడు రెట్టింపు సంపాదిస్తున్నా. నా పిల్లల్ని బాగా చదివించుకుంటున్నా” అని చెప్పింది.
సోషల్ ఆడిటర్గా..
రష్మీ రైతులకు నాయకత్వం వహించడాన్ని చాలామంది వ్యతిరేకించారు. ఆమె కంప్యూటర్ వాడటం చూసి ఎంతోమంది నవ్వారు. కానీ.. 2021–22లో సోషల్ ఆడిటర్ ఎంపిక పరీక్షల్లో మొదటిస్థానంలో నిలిచి, ఉద్యోగం సంపాదించింది. ఇప్పుడామె దాదాపు పది పంచాయతీల్లో ప్రాజెక్టులను ఆడిట్ చేస్తోంది.
భర్త మరణంతో..
రష్మీ జీవితంలో ఉన్నత శిఖరాలు అధిరోహిస్తున్నప్పుడే తీరని విషాదం ఎదురైంది. ఆమె భర్త అకస్మాత్తుగా చనిపోయాడు. తన ఇద్దరు పిల్లలతో ఒంటరిగా మిగిలిపోయింది. ‘‘కొంతకాలం నేను ఏ పని చేయలేకపోయా. ఎవరినీ కలవాలనుకోలేదు. ప్రతిదీ అర్థరహితంగా అనిపించింది. కానీ నా పిల్లలే మళ్లీ నన్ను మామూలు మనిషిని చేశారు’’ అని చెప్పింది రష్మీ. ఆ తర్వాత వర్మీకంపోస్ట్ ఉత్పత్తి చేయడం ప్రారంభించింది. పిల్లలు కూడా ఆమెకు పనుల్లో సాయం చేస్తుంటారు. ఇప్పుడామె పిల్లల బాగోగులు చూసుకుంటూ వాళ్ల ప్రాంతంలో రైతులకు శిక్షణా కార్యక్రమాలు కూడా నిర్వహిస్తోంది. సెంగూడలో ఒకప్పుడు చాలావరకు బీడు భూములే ఉండేవి. ఇప్పుడు ఆ భూముల్లో కూరగాయలు, ఆకుకూరలను పండిస్తున్నారు. ‘‘నేను ఇంత మార్పు తీసుకురాగలనని ఎప్పుడూ ఊహించలేదు. నాలాగే ప్రతి మహిళా చేయగలదు. అందుకు కావలసిందల్లా ధైర్యం, ఓర్పు, మనం సమర్థులం అనే నమ్మకం” అంటోంది రష్మీ.
